Yazan: Mithat Kırayoğlu - TKB Danışma Kurulu Üyesi, ÇEKÜL Vakfı Başkan Yardımcısı
Yerel Kimlik Dergisinin 66. sayısında yayımlanmıştır. (sayfa: 10-15)
Türkiye'nin 7 coğrafi bölgesi, farklılıkları itibarıyla aynı zamanda 7 ayrı kültür bölgesidir; çünkü ülkemiz asırlar boyunca büyük uygarlıkların beşiği olmuş, bu da onun en önemli zenginliği olagelmiştir. Ne var ki birçok tarihi kentimizde bu uygarlık izlerini güçlü ve etkili bir şekilde göremiyoruz. Bu nedenle, 7 bölgeden, dokusu bozulmuş büyük kentler değil, kültürel kimliğini ve özgünlüğünü koruyabilmiş olan kentler seçildi. Bu 7 kimlikli kent yıllardır ÇEKÜL projelerinin uygulama alanıdır. Korumanın yerelleşmesi, tek yapı koruma anlayışından sokak-mahalle-sivil doku korumasına geçiş bu kentlerde denendi. "Kentler Çocuklarındır", yaz okulları, kent müzeleri ve daha nice proje ilk olarak bu kentlerde hayata geçirildi. Geriye dönüp baktığımızda, 7 bölgenin 7 kentinde, 30 yıl boyunca, koruma adına önemli işler yapıldığını, kentlerin görünen yüzünün temizlendiğini, toplumsal yapının zenginleştiğini büyük bir mutlulukla görmekteyiz. İşte bu kentlerden birisi de Marmara Bölgesinden Mudanya'dır.
Myrleia'dan Mudanya'ya
Mudanya, MÖ 7. yüzyılda, "yüce ana tanrıça" anlamına gelen Myrleia adıyla Kolofonlular tarafından kuruldu. MÖ 3. yüzyılda, Bitinya egemenliği döneminde Apameia ismini aldı. Roma Dönemini parlak bir koloni kenti olarak geçiren Apameia, Bizans Döneminde bir kültür, ticaret ve inanç merkezi olarak varlığını sürdürdü. 1204 yılında İstanbul'u işgal eden Haçlı Ordusu, bu bölgeye "dağlık yöre" manasına gelen Montaneia ismini verdi. 1321 yılında Orhan Gazi tarafından fethedilerek Osmanlı egemenliği altına giren Mudanya'da uzun bir huzur ve barış dönemi başladı. Mudanya başkent Bursa'nın denize açılan kapısı oldu. 1. Dünya Savaşı sonrası Osmanlı İmparatorluğu parçalandı; ülke işgal edildi. İşgalci düşman kuvvetlerine karşı, Gazi Mustafa Kemal Atatürk önderliğinde verilen Ulusal Kurtuluş Savaşı zaferle sonuçlandı. Ateşkes görüşmeleri Mudanya'da yapıldı. 11 Ekim 1922'de Mudanya Mütarekesiyle, Mondros Mütarekesinin rövanşı alındı. İstanbul ve Trakya, savaşmadan kazanıldı. Bu onurlu ev sahipliği Mudanya'nın en büyük gururudur; Cumhuriyet'e doğru atılan ilk adımdır. Mudanya kendisini bu nedenle Mudanya "barış ve kardeşliğin başkenti" olarak tanımlar.
Bereketli Topraklar
Uygarlık, tarım devriminden sonra, hep bereketli topraklar üzerinde gelişti. Mudanya'da bereketli topraklar, denizin bereketi ile birleşir. Zeytiniyle, üzümüyle, inciriyle yamaçlardan denize doğru inen coşkulu yeşil örtü, denizin mavisine kavuşur. Yeşil ile mavinin en güzel buluştuğu kıyıdır Mudanya. Bu nedenle Myrleia'dan Mudanya'ya, her zaman bir liman, bir ticaret ve kültür merkezi oldu bu bölge. Çifte bereketle ortaya çıkan zenginlik, her dönemde, kentin fiziki görünümüne de yansıdı. Tarih boyunca Mudanyalılar kendileri için güzel evler, unutulmamak içinse anıtsal eserler yaptılar. Çok zengin bir sit çeşitliliğini bir uygarlık mirası olarak bıraktılar.
Sit Çeşitliliği ve Zenginliği
İnsanlık için tarihsel ve çevresel değer olarak görülen doğal varlıklarla birlikte, insan eliyle ortaya konmuş özgün yapıların ve kültür varlıklarının yoğun olarak bulunduğu ve korunması gereken kırsal ve kentsel çevreye “sit” diyoruz. Mudanya sit alanları açısından çok zengindir.
Kentsel sit alanları: Kumyaka ve Tirilye tümüyle kentsel sit alanıdır. Mudanya merkezde Giritli Mahallesi ve Türk Mahallesi kentsel sit alanıdır.
Doğal sit alanları: Tirilye çevresi ve Tirilye'den Mudanya'ya kadar olan kıyı şeridi doğal sit alanıdır.
Arkeolojik sit alanları: Başta Myrleia antik kenti olmak üzere, Germanicus ve ayazmalarla zengin bir arkeolojik sit mirası bulunmaktadır.
Endüstriyel sit: Tarih boyunca önemli bir ticaret merkezi olan Mudanya'da, zeytinyağı fabrikası, eski üretim alanları, korunması gereken endüstriyel sit varlığıdır.
Somut olmayan kültür mirası: Mudanya'da geleneksel yaşam kültürü korunmaktadır. Girit mutfağı, Girit danteli, örf ve adetler canlıdır ve halkın günlük yaşam biçimi olarak sürmektedir.
Korumada İlk Adımlar
ÇEKÜL Vakfı 1990 yılında kuruldu ancak mayalanma süreci çok öncesine gider. Daha sonra ÇEKÜL Vakfını kuracak olan kadrolar, Prof. Dr. Metin Sözen önderliğinde, Anadolu'nun tarihi kentlerinde çalışmaya başlamışlardı. Safranbolu, Bursa, Kütahya, Muğla bu öncü kentlerin başında gelir. Bursa'da düzenlenen Tarih İçinde Bursa '85 etkinlikleri ile başlayan bu ilgi, 1989 yılında Tirilye Koruma Amaçlı İmar Planı ile devam etmiştir. ÇEKÜL Vakfı kurucular kurulu üyesi Prof. Dr. Cengiz Eruzun, o sırada, Tekirdağ ve Kütahya'nın koruma amaçlı imar planlarını yapmıştı. Cengiz Hoca'nın da katılımıyla Tirilye'de başlayan alan çalışmasında ÇEKÜL'ün Bursa kadrosu oluştu. Mithat Kırayoğlu, Osman Ayradilli, Şaziye Sezginer, Saniye Öz, Engin Kırayoğlu ve Hüsniye Özatalay, Tirilye halkının da aktif katılımıyla planı geliştirdiler. Meydanlarda, kahvelerde, evlerde çok sayıda toplantı yapıldı. 15 hektarlık kentsel sit alanının etrafında, daha büyük bir alan doğal sit olarak belirlendi. Metin Sözen Hoca'nın başkanlığında yeni oluşturulan Kültür ve Tabiat Varlıkları Bursa Bölge Kurulunda plan görüşüldü ve alkışlarla kabul edildi. 1992 yılında onaylanan bu plan Tirilye'yi koruyarak bu günlere taşıyan esas etkendir. Daha sonra Taş Mektep'in Uludağ Üniversitesine tahsis edilmesi sağlandı. Yaz okulu yapılacaktı. Çatısı onarıldı, ödenek bitti ve yıllarca öyle kaldı. Tirilyelilerin yemekhane dedikleri, 19. yüzyıl yapısı olan Aziz Vasil Kilisesi, ÇEKÜL Vakfının hazırladığı proje uyarınca restore edildi; yapı bugün kültür merkezi olarak kullanılıyor. "Çivi çakılamaz" derken, evler yapılmaya, Tirilye şenlenmeye başladı.
Mudanya'da da ilk önemli hamle, metruk ve harap durumdaki eski tren istasyonunun restore edilerek bir butik otel haline getirilmesi olmuştur. Bu işin yatırımcısı Fahri Esgin, koruma olayını öylesine benimsedi ki Mudanya'nın en güzel evini aldı, restore etti ve orada oturmaya başladı. 1843 yılına tarihlenen Mudanya Ortodoks Kilisesi, 1993 yılında Mudanya Belediyesi tarafından restore edildi; Uğur Mumcu Kültür Merkezi olarak kullanılıyor. Bursa Valisi Ali Fuat Güven döneminde, kaymakamlık binası ÇEKÜL Vakfının hazırladığı proje doğrultusunda restore edildi ve prestijli bir kaymakam makamı olarak kullanılıyor. 7 Bölge 7 Kent Projesinde konulan hedeflerden bir tanesi, seçilen kentteki en önemli sokak sokusunu sağlıklaştırmak ve sokaktaki bir evi, o kentin kültür mirasını koruma merkezi haline getirmek olarak belirlenmişti. Mudanya'da, Giritli Mahallesinde Şükrü Çavuş Sokak seçildi; sağlıklaştırma çalışması yapıldı. Sokak sakinleri de bu çabalara içtenlikle katıldılar; ödüller aldılar. ÇEKÜL Vakfı da bir örnek oluşturmak amacıyla bu sokağın başındaki üç katlı evi alarak restore etti ve bir merkez haline getirdi. İsmini de ÇEKÜL Evi koyduk. Mudanya'nın en güzel evlerinden bir tanesi olan, 18 odalı, haremlik selamlıklı Tahir Paşa Konağı, ailenin de katkılarıyla, kent müzesi olarak ziyaretçilerini ağırlıyor.
ÇEKÜL, 7 bölgede seçtiği 7 kültür kentini, ürettiği yeni projeleri deneme ve uygulama alanı olarak görmüştür. Örneğin, "Kentler Çocuklarındır" olarak başlayan ve "Kültür Elçileri" olarak devam eden projemiz, Mudanya'da çok etkili olarak hayata geçirilmiştir. 2002 yılı Dünya Çevre Günü, uluslararası katılımla Mudanya'da kutlanmıştır.
Korumada Yerel Önderlik
ÇEKÜL Vakfının koruma deneyiminde işbirlikleri çok değerlidir. Bu ilkeyi "kamu-yerel-özel-sivil birlikteliği” olarak dillendirdik. Bu ilkeyi benimseyerek yapılan ve özellikle yerel yönetim önderliğinde yürütülen projeler her zaman başarılı olmuştur. Mudanya'da da özellikle Başkan Hayri Türkyılmaz döneminde, akademik ve sivil toplum işbirliğini önceleyen katılımcı model, bütüncül bir koruma anlayışının egemen olmasını sağlamıştır. Mudanya, kültür mirasını koruyup yaşatarak, bir kültür ve sanat kenti haline gelmiştir. Mütareke Meydanı, Giritli Mahallesi ve kordon boyu, dolu dolu kullanılan bir açık kamusal alandır. Her yıl tekrarlanan Lezzet Şenliği Haftası, Kitap Haftası ve Mütareke kutlamaları merakla beklenmektedir. Her hafta sonu gerçekleştirilen kültür, sanat etkinlikleri ve konserler, Mudanya'yı Bursalılar için de bir çekim merkezi haline getirmiştir. Kültür mirasını koruma çabaları ise durmaksızın devam ediyor: Giritli Mahallesi Sokak Sağlıklaştırma Projesi hayata geçirildi. Çok değerli iki sivil mimarlık örneği eser restore edilmek üzere kamulaştırılıyor. Büyükşehir Belediyesince restore edilen Tahir Ağa ve Hasan Bey hamamları kültür merkezi olarak işlevlendirildi. Yakın zamanda, 2020 yılında Tarihi Kentler Birliği Bölge Toplantısı ve Çalıştayı Mudanya'da gerçekleştirildi. Mudanya TKB Proje Özendirme Yarışmasına katılıyor ve üst üste dördüncü yıldır ödül alıyor.
Tirilye
Tirilye, 2000 yılı temmuz ayında Bursa'da kurulan Tarihi Kentler Birliğinin 50 kurucu üyesinden biridir. Kent, nüfusu 5 binin altında kaldığı için daha sonra Mudanya Belediyesine bağlandı. 1992 yılında onaylanan koruma amaçlı imar planı doğrultusunda kendini koruyarak gelen Tirilye'de, Mudanya Belediyesinin de duyarlı yaklaşımıyla, koruma çabaları artarak devam etmektedir. Bu dönemde yerel yönetimin en önemli hamlesi tüm bu değerli çabaları Tirilye Kentsel Tasarım Rehberi Projesi çerçevesinde toplamak olmuştur.
Tirilye Kentsel Tasarım Rehberi
Tirilye'nin 20, 4 hektarlık planlı alanının 15 hektarlık bölümü kentsel sit alanıdır. Bu alanda 1026 parsel, 867 yapı bulunmaktadır. Bu yapıların 147 tanesi tescillidir. Planı geliştiren Kentsel Tasarım Rehberini 5 başlık altında irdeleyebiliriz.
1. Kent Omurgası
İskele Caddesi ve Eski Pazar Caddesi kentin ana omurgasını oluşturmaktadır. Anıtsal yapılar ve sivil mimarlığımızın en güzel örnekleri bu omurga üzerinde bulunmaktadır. Bu nedenle bu iki caddede mimari ölçeğe inilmiş, sokak sağlıklaştırma projeleri yapılmış ve Kültür Varlıkları Bursa Bölge Kurulu'nca onaylanmıştır.
2. Özel Proje Alanları - Tasarım Odakları
Farklılıkları ve özgünlükleri dikkate alınarak 8 ayrı noktada mimari ölçekte tasarım bekleyen odak noktaları belirlenmiş ve proje kriterleri oluşturulmuştur.
2.1. Panoramik bakı alanı
2.2. Cami Meydanı
2.3. Taş Mektep Kültür Kompleksi
2.4. Atatürk Meydanı
2.5. Fatih Camisi ve Avlulu Hamam
2.6. Kemerli Kilise ve çevresi
2.7. Çamlık Kahve
2.8. Zeytinyağı Fabrikası
3. Rotalar
Tirilye'nin doğal ve kültürel varlıklarını gösteren rotalar belirlenmiştir.
3.1. Sahil rotası: balıkçı barınağından çamlık kahveye sahilden yürüyüş rotası
3.2. Kültür rotası: Tirilye kentsel sit alanındaki kültür varlıklarını ziyaret eden kültür rotası
3.3. İnanç rotası: Dereköy'den İznik'e uzanan inanç rotası
3.4. Doğa rotası: Ürünlü (Kite)'den Tirilye'ye uzanan yürüyüş rotası
4. Projeler
4.1. Özel proje alanlarının hayata geçirilmesi
4.2. Eski Pazar Caddesi sokak sağlıklaştırma uygulaması
4.3. İskele Caddesi sokak sağlıklaştırma uygulaması
4.4. Yıkılmış 7 adet sivil mimarlık örneği yapının yerine konması
4.5. Projesine uygun yapılmamış sivil mimarlık örneği yapılarda cephe sağlıklaştırma
4.6. Kamulaştırmalar:
Özel proje alanlarındaki projelerin uygulanabilmesi için, Zeytinyağı Fabrikası, Dündar Evi, Tüccar Evi kamulaştırma programına alınmış, kamulaştırma kararı Kültür Varlıkları Bölge Kurulu'nca onaylanmıştır.
4.7. Teknik altyapı:
İlgili kurumlarla işbirliği halinde teknik altyapı projeleri başlatılmıştır.
4.8. Kent mobilyası ve peyzaj:
Zemin kaplamaları, kent mobilyası, renkler ve peyzaj değerleri üzerinde çalışılmaktadır.
5. Taş Mektep - Lokomotif Proje
Tirilye'yi anlatırken çok sayıda projeden söz ettik. Taş Mektep bütün bu projeleri ileriye doğru taşıyacak olan lokomotif projedir. 1904 yılında Metropolit Chrisostomos tarafından yaptırılan Taş Mektep, önemli bir kültür varlığı olarak Mudanya Belediyesince nitelikli bir şekilde restore edilmiş ve işlevlendirilmiştir. Taş Mektep'in zemin ve ilk katı kent müzesi olarak, 2’nci katı ise yaz okulu ve halk okulu olarak tasarlanmıştır.
Taş Mektep önündeki meydan projesi de mimari ölçekte hazırlanmış ve Kültür Varlıkları Bölge Kurulunca onaylanmıştır. Taş Mektep, hemen yanındaki Tirilye Kültür Merkezi (Aziz Vasil Kilisesi) ve kamulaştırma kararı alınan Dündar Evi (Hagios Ioannes) ile birlikte sadece Tirilye'nin değil, Mudanya'nın, hatta Bursa'nın önemli bir kültür kompleksi olmaya taliptir.
Hayaller ve Gerçekler
ÇEKÜL Vakfı olarak 30 yıldır Mudanya'da ve Tirilye'de kültür mirasımızı korumak için savaşıyoruz. Bu süreçte, koruma mücadelesinin ne denli zor olduğu gerçeğini tüm çıplaklığıyla yaşadık. Zaman zaman hayal kırıklıklarımız oldu, üzüldük. Ama hiçbir zaman vazgeçmedik. Bu gün geriye doğru baktığımızda emeklerin boşa gitmediğini görüyoruz. Esas gerçek de budur ve biz bu başarıya hayallerimizden vazgeçmediğimiz için ulaştık. Bu ders Metin Hoca'nın ÇEKÜL kadrolarına öğrettiğidir.
Bugün artık yeni hayallere yelken açma zamanıdır. Antik çağlardan bugüne kadar gelen tüm zamanların güzel Tirilyesini, bugünkü zamanda yeniden geri kazanmak istiyoruz. Tirilye'yi UNESCO Dünya Kültür Mirası Listesine taşımak istiyoruz. Aslında ÇEKÜL'ün 7 bölgeden seçtiği 7 kültür kentinin tamamı UNESCO Dünya Kültür Mirası Listesine girmeye layıktır. Bu hedefe ulaşmak için çalışacağız.
