Yazan: Şirin Sıngın - ÇEKÜL Vakfı İletişim ve Yayın Koordinatörü
Yerel Kimlik Dergisinin 71. sayısında yayımlanmıştır. (sayfa: 4-9)
“Midyat’ın ülke düzeyinde gündem oluşturduğu bir dönemde, hangi yöntemle ve öncelikli özelliklerinin yaşama geçeceğinin, tüm kesimler tarafından bilinmesi gerekmektedir. Çünkü özgün doku, ‘iyi niyetlerin ötesinde’ bilinçli uygulamaları beklemektedir.”
Prof. Dr. Metin Sözen’in bu sözleri, 2007 yılında ÇEKÜL Vakfı Yayınlarından çıkan ve Neslihan Dalkılıç’ın araştırmalarının derlendiği MİDYAT/Kültürel Zenginliğin Korunması kitabının önsözünde yer alıyor. Her yönüyle çok katmanlı bir dokuya sahip Midyat için Sözen’in “iyi niyetin ötesinde” vurgusu, ÇEKÜL’ün kuruluşundan bu yana benimsediği, bilimsel verilerin ışığında ve yerelin özgün değerlerini gözeterek oluşturduğu koruma yaklaşımını özetliyor.
ÇEKÜL’ün 1998 yılında başlattığı, Anadolu’nun ilk planlı ve eş zamanlı yürütülen koruma projesi olan 7 Bölge 7 Kent, elle tutulur, gözle görülür örnekler ortaya koydu.
Yerel Kimlik dergisinde, alanda emek verenlerin kaleminden bu özgün yedi kentte yürütülen çalışmaları özetlemeye gayret ediyoruz: Mudanya, Akseki, Birgi, Kemaliye, Kastamonu… Güneydoğu Anadolu Bölgesinden Midyat’ı ise bu sayıda Prof. Dr. Metin Sözen’in hafızasından, ÇEKÜL ve TKB arşivinden derledik. Gelecek sayıda, İç Anadolu’dan Talas’taki koruma çalışmalarıyla bu dosyamızı tamamlayacağız.
Anadolu Taş İşçiliğinin Simgesi Midyat
Mardin, Midyat, Savur başta olmak üzere taş işçiliği geleneğinin hâkim olduğu Güneydoğu Anadolu, Orta Çağ’dan günümüze tüm değerleri boyutlandırarak, ortak bir görünümü kente egemen kılmıştır. Anadolu’nun evrensel kültüre yansımasının sürekliliği, önemli ölçüde, ayakta kalabilmiş taş mimarinin varlığıyla mümkün olmuştur. Midyat, tarihsel süreçte güçlü kalmayı başaran bu dokusuyla ve yaşam kültüründeki çeşitliliğiyle ÇEKÜL’ün 7 Bölge 7 Kent Projesine dâhil edilmiştir.
Koruma çalışmalarının başlaması, 1996-2000 yıllarında Fikret Güven’in Mardin’de Vali, aynı yıllarda Feyzullah Özcan’ın da Midyat Kaymakamı olduğu döneme denk gelir. 2000-2006 yıllarında görev yapan Vali Temel Koçaklar ise çalışmaları boyutlandırıp hızlandırır ve Metin Sözen ile yakından çalışır. Koçaklar’ın valilik yılları yeni bir dönemin başlangıcı olarak gösterilir. Aynı yıllarda, Cumhurbaşkanı Ahmet Necdet Sezer'in genel sekreterliğini yapan Mardinli Kemal Mehrozolu da Midyat için çalışan değerli bürokratlar arasındadır ve ÇEKÜL’ün el uzattığı tüm kentlere destek olur.
Korumak İçin Tanımak…
Mardin ve ilçelerinin koruma tarihine baktığımızda, Prof. Dr. Metin Sözen’in öncü etkisi hemen dikkat çeker. Sözen öğrencilerini Anadolu’ya yönlendirmiş, araştırma ve envanterler bu dönemde derinleşmeye başlamıştır. Ara Altun’un “Mardin’de Türk Devri Mimarisi” (1971) konulu lisans, E. Füsun Alioğlu’nun “Geleneksel Mardin Şehir Dokusu ve Evleri Üzerine Bir Deneme” (1989) konulu
doktora tezi bunlardan sadece ikisidir. ÇEKÜL Yayınları arasından çıkan Neslihan Dalkılıç’ın Midyat: Kültürel Zenginliğin Korunması (2007), Fatma Meral Halifeoğlu’nun Savur (2008) kitapları yine aynı yönlendirmenin somut yansımasıdır. Metin Sözen’in yol arkadaşlarından Hasan Özgen’in yönettiği, Sözen’in danışmanlık yaptığı Kilit Taşı (1987) ise bölgenin zenginliğini görsel açıdan da kaydeden bir belgeseldir. Eski Evler Eski Ustalar serisinin bir parçası olan belgeselin Kilit Taşı bölümünde Mardin ve Midyat’ın taş ustalarıyla röportajlar yer alır. TRT İstanbul Radyosu programcılarından Betül Akkemik (Sözen), Anadolu’nun tanıtım hareketinin önemli parçasıdır. 1965’lerden itibaren Uygarlık Yolunda, Kentten Kente, Kafdağı’nın Arkası gibi, kapıları Anadolu’ya açılan pek çok programın yapımcılığını üstlenir; bunların bazıları Metin Sözen’in ortak yapımcılığında ve danışmanlığında yürütülür.
Günümüzde artık sadece ilgili kesimlerin değil, toplumun da koruma kavramına aşina olmasının önemli tamamlayıcısı, “tanıtma, tanıştırma eylemi”dir. ÇEKÜL bu eylemi isminde taşır: Çevre ve Kültür Değerlerini Koruma ve Tanıtma Vakfı. “Tanımadan, koruyamazsın” ilkesi vakfın tüm çalışmalarının temelini oluşturur. 7 Bölge 7 Kent Projesinin adımları da buna göre kurgulanır: Bir sivil mimarlık yapısının restore edilerek Çevre ve Kültür Evi olarak işlevlendirilmesi; restorasyonları destekleyecek “kent atölyesi”nin kurulması; Kentler Çocuklarındır Kültürel Miras Eğitim Programının uygulanması; üniversitelerle ortak yaz okullarının yapılması; kamu-yerel-sivil-özel kesimlerin işbirliğinde seminer, panel gibi etkinliklerin düzenlenmesi.
İlk Eylem: Çevre ve Kültür Evi
Yıllara yayılacak koruma çalışmalarının iletişim ve örgütlenme merkezi niteliğindeki Çevre ve Kültür Evleri, Midyat’ta da hayata geçirilir. İşlevlendirme için 1998 yılında, Midyat’ın geleneksel dokusunu yansıtan, Hanna Kuyumcuoğlu’nun taş evi seçilir ve restorasyon projesi ÇEKÜL tarafından hazırlanır. Midyat Kaymakamlığı mülkiyetine dâhil edilen yapının restorasyon çalışmaları Tur Abdin Bölgesi Süryani Kadim Metropolitliği ve Midyat Belediyesinin katkılarıyla yapılır. TBMM Kültür Sanat Yayın Kurulu ve İçişleri Bakanlığı da projeye mali destek verir. Tek yapı ölçeğindeki bu modelle “koruma, değerlendirme ve yaşatma” eyleminin sokak, mahalle ve kente yayılması planlanır. 2000 yılında açılışı yapılan Midyat Çevre ve Kültür Evi bugün de ziyaretçilerin odak merkezlerindendir.
Midyat’taki Deyrulumur Manastırının restorasyonunda ise yörede yaşayanlar ve Süryani cemaatinin büyük payı vardır. Hem sivil mimarlık hem de anıtsal eserler görünür kılınmaya başlamıştır. Kentin taş dokusuna uygun cephe iyileştirmeleri, meydan düzenlemeleri, telkâri gibi geleneksel el sanatlarını yaşatma çalışmaları peş peşe yapılır.
Mardin’in UENSCO Dünya Mirası Geçici Listesine girmesi; Prens Charles’ın Mardin ziyareti;
2005 Uluslararası İzmir Fuarına Mardin’in “onur konuğu” olarak katılması, Mardin ve çevresini gündemde tutar.
Kent Atölyesiyle Yeni Ustalar…
Kentsel koruma projelerine işgücü yetiştirmek için ÇEKÜL Yüksek Danışma Kurulu Üyesi A. Faruk Göksu’nun “kent atölyeleri” modeli, zanaatkârları ve profesyonelleri biraraya getiren, uygulama odaklı bir sistem önerir; sürdürülebilir, nitelikli işgücünün yaratılmasını hedefler. 7 Bölge 7 Kent Projesiyle bu model uygulama alanı bulur ve Kastamonu ile Midyat’ta ilk kent atölyeleri kurulur. Yöredeki malzeme bilgisi, yapım teknikleri, yöresel motifler gibi tüm detaylar yaşayan ustaların aktarımları ve profesyonellerin restorasyon teknikleriyle bu atölyelerde harmanlanır; yeni ustalarla buluşturulur.
Kent atölyeleri modeli, yaygınlaşabilir ve esnek yapısı sayesinde, pek çok kentte başarıyla uygulanır: Ağırnas, Söke, Taraklı, Diyarbakır, Vezirköprü, Gümüşhane…
ÇEKÜL ve MAREV’in (Mardinliler Eğitim ve Araştırma Vakfı) 2005 yılında birlikte hazırladığı, katılımcı yöntemlere dayanan, kültür odaklı ilk bölgesel stratejik planlamalardan birine örnek olan Mardin Yol Haritasında da Midyat’ın taş ustaları ve taş mimarisiyle ilgili önemine vurgu yapılır. MAREV başkanlarından Haluk Eldem ve Fehmi Tahincioğlu’nun emekleri, bugün de hala hatırlanır. Kent atölyeleri, TMMOB Şehir Plancıları Odası tarafından düzenlenen “Raci Bademli İyi Uygulamalar Ödülü 2007” yarışmasında ödüle değer görülür.
Yaz Okuluyla, Gençler İçin Keşif Başlar…
Üniversitelerin mimarlık, sanat tarihi, arkeoloji, güzel sanatlar bölümlerinde okuyan öğrenciler tabiri yerindeyse koruma hareketi için nimettir. Anadolu’daki her taşın altından fışkıran tarih, hem kayıt altına alınmak hem de yaşamaya devam edebilmek için önce bilinmeyi, belgelenmeyi bekler. 7 Bölge 7 Kent Yaz Okulları, gençler için yeni birer keşif sahası olur. Midyat Yaz Okulu, 2003 yazında, Mimar Sinan Üniversitesi, Metropolis Kent İnceleme Kulübünden mimarlık, şehir bölge planlama ve heykel bölümü öğrencilerin katılımıyla yapılır. Anadolu coğrafyasıyla bu kadar yakından temas eden çoğu öğrenci için Midyat, bilgi ve belgeye birinci elden ulaşabildikleri, aktarım kültürünü yerinde öğrenebildikleri unutulmaz bir deneyim alanı olmuştur. Tüm bu çalışmalar, ÇEKÜL Midyat Temsilcisi Ziya Oktay, Midyat Koordinatörü Şehmuz Gümüş’ün destekleriyle yapılır.
Kentler Çocuklarındır
Kentler Çocuklarındır, 2003-2004 yıllarında ÇEKÜL’ün 7 Bölge 7 Kent Projesinin bir alt projesi olarak, UNESCO’nun desteğiyle gerçekleştirilen ilk öğrenci eğitim programıdır. Akseki, Talas, Midyat, Kemaliye, Kastamonu, Mudanya ve Birgi kentlerindeki ÇEKÜL temsilcilikleriyle yerel kurumların işbirliğinde yürütülür. 2004, Nisan ayında Midyat’ta düzenlenen eğitimin sertifika töreni, Midyat Çevre ve Kültür Evinde yapılır. Törene ÇEKÜL Vakfı Başkanı Prof. Dr. Metin Sözen, UNESCO Türkiye Milli Komitesi Başkanı Prof. Dr. Arsın Aydınuraz, Midyat Kaymakamı Ahmet Turhan, Midyat Belediye Başkanı Şeyhmus Nasıroğlu ve çok sayıda davetli katılır. Koruma hareketi artık ailelerin, öğretmenlerin de gündemine girmiştir.
Midyat Kültür Elçisi Sezen Seven, 2005 İstanbul Kültür Elçileri Buluşması şöyle der: “Zamanın su gibi akıp gittiği, gün geçtikçe insani değerlerin kaybolduğu bu dünyada erdemli bir insan olmanın yolu doğayı, kültürü ve insanları korumaktan geçer.”
Tarihi Kentler Birliğinin Kurucu Üyesi
Ülkenin pek çok kentinde eş zamanlı başlatılan koruma hareketi, 2000 yılında Tarihi Kentler Birliğinin kurulmasıyla taçlanır. Midyat, TKB’nin kurucu üyeleri arasında yerini alır. 2006 yılındaki Anadolu Buluşması Mardin-Midyat’ın ev sahipliğinde gerçekleşir. “Uygarlıkların Buluştuğu Coğrafyada Yerel Kalkınma” başlıklı buluşmanın sonuç bildirgesinde şu cümlelere yer verilir: “Anadolu’nun bu özel coğrafyasında yapılan çalışmalar ve gözlemler göstermiştir ki ülkemiz; insanlık tarihinin ve geleceğinin çok önemli bir noktasındadır. durmaktadır. Bu varoluş ‘çeşitlilik içinde bütünlüğe’, ‘farklılıklardan zenginliğe’, ‘birbirine hoşgörülü ve saygılı davranmaya’ kadar yaşama anlam ve akıl katan bir birikimin ifadesidir. Tarihi Kentler Birliği bu tarihsel aklın ve bunu besleyen değerlerin geleceğe aktarılmasını temel görev sayar.”
Metin Sözen’e Onur Ödülü
Mardin ve çevresinde yürütülen koruma hareketinin ev sahibi olan yerel kurumlar, kentin korunması ve tanıtılmasına emek verenlerin desteği büyüdükçe, bu emekleri kutlamak, kayıt altına almak için çeşitli etkinlikler düzenlemeye başlar. Bunlardan bir tanesi Mardin Valiliği, Mardin Artuklu Üniversitesi ve MARSEV (Mardin Eğitim Vakfı)’in ortak düzenlediği, “Mardin Tanıtım ve Onur Ödülleri”dir. 2017 yılında, ÇEKÜL Vakfı Başkanı Prof. Dr. Metin Sözen, sivil ve kamu kuruluşlarının oy birliğiyle “Kültür, Sanat, Edebiyat ve Mimari” dalında ödüle değer görülür. Sözen, 2006 yılında da dönemin Belediye Başkanı Metin Pamukçu tarafından Mardin Fahri Hemşerilik Beratı almıştır.
Taşın Belleği…
7 Bölge 7 Kent: Midyat yazımızı, kent tarihinin en önemli eserlerinden biri Taşın Belleği: Mardin kitabındaki Prof. Dr. Metin Sözen’in makalesinden bir bölümle bitirelim: “Günümüzde ülke genelinde olduğu gibi, kentsel dokusu yer yer zedelenmiş, yeni gelişme alanlarıyla ilişkisi yeterince kurulamamış olmasına rağmen Mardin'deki tüm yerleşmeler, ‘bu topraklara egemen olmuş yönetimlerin-yöneticilerin, farklı inançlarla yüklü insanların bizlere bıraktığı yapıtlarla, tarihin her evresini içeren çok özel bir yaşamın bütünüdür." Kitap, Prof. Dr. Metin Sözen’in desteğiyle 2005 yılında Yapı Kredi Yayınlarından çıktı. 503 sayfadan oluşan kitapta, 25 yazarın Mardin ve çevresiyle ilgili değerlendirmeleri yer alıyor.
