Evrim Ulusan - Yüksek Şehir Plancısı
Yerel Kimlik Dergisinin 65. sayısında yayımlanmıştır. (sayfa: 22-31)
Yönetim planlaması ve alan yönetimi kavramlarının ülkemizde UNESCO Dünya Miras Listesi çalışmalarıyla birlikte anıldığı; yönetim planı çalışmalarının, istisnalar olmakla birlikte, Dünya Miras Listesi adaylık süreçlerinin bir gerekliliği olarak başlatıldığı artık bir gerçektir. Bu süreci yönlendiren mevzuat metinleri temel olarak Dünya Miras Sözleşmesinin Uygulanmasına Dair Rehber (Uygulama Rehberi), 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanununun Ek-2. maddesi ile Alan Yönetimi Yönetmeliğidir. Bunun dışında, çeşitli kurum ve uzmanlarca yayımlanmış çok sayıda rehber doküman ve kaynak da bulunmaktadır.
Gerek bu mevzuatın uygulanmasında yaşanan deneyimler gerek Dünya Miras Listesi adaylık dosyalarının hazırlanmasında bugüne kadar öne çıkan hususlar gerekse Dünya Miras Alanlarına ilişkin tavsiye kararlarla, bir yönetim planının nasıl hazırlanması, süreçte nelere dikkat edilmesi, içerikte nelerin öne çıkması gerektiği konusunda, artık ülkemizde de önemli bir deneyim ve altyapı oluşmuştur.
Bu konudaki akademik ve idari tartışmalarda yönetim planı hazırlık süreçlerinde elde edilen deneyimler sıkça paylaşılsa da, Dünya Miras Listesine girdikten sonraki kazanımlar, sorumluluklar, öne çıkan veya dikkat edilmesi gereken hususlar ne yazık ki aynı oranda paylaşılmamaktadır. Oysa ki, bir varlığın Dünya Mirası olması, onu korumakla yükümlü ve bunu adaylık sürecinde taahhüt etmiş tüm paydaşlara önemli sorumluluklar yüklemektedir. Dünya mirası olma bilincinin, yalnız aday alanlar için değil, tüm kültürel miras alanlarının korunmasından sorumlu kişi ve kurumlarla paylaşılması, en az adaylık süreçlerinin paylaşımı kadar önemlidir. Dünya Mirası ilan edilen bu varlıkların korunması ve iyi yönetiminin Dünya Miras Sözleşmesinin birincil amacı olduğu da unutulmamalıdır.
Dünya Miras Alanları ve Yönetim Planları
Bugün itibariyle Dünya Miras Listesinde yer alan 18 varlıktan 11’inin yönetim planı mevcuttur. Bu varlıklar ve yönetim planlarının onay tarihleri şu şekildedir; İstanbul’un Tarihi Alanları[1] (2011), Selimiye Camisi ve Külliyesi[2] (2012), Çatalhöyük Neolitik Yerleşimi[3] (2013), Bursa ve Cumalıkızık (2013), Aphrodisias (2013), Diyarbakır Kalesi ve Hevsel Bahçeleri Kültürel Peyzajı (2014), Efes (2014), Nemrut Dağı (2014)[4], Ani Arkeolojik Alanı (2015), Bergama Çok Katmanlı Kültürel Peyzajı[5] (2017) ve Göbekli Tepe (2017)’dir. Buradan da görüleceği üzere, bu planların hazırlanması genellikle adaylık aşamasında gündeme gelmektedir. Bunlardan Bergama Çok Katmanlı Kültürel Peyzajı ile Göbekli Tepe yönetim planları dışındaki 9 planın 5 yıllık uygulama süreci tamamlanmış olup gerek ilgili mevzuat gerekse uluslararası kabuller gereğince güncellenmesi gerekmiştir.
Ne var ki, bu 9 adet plandan yalnızca İstanbul’un Tarihi Alanları Yönetim Planı 2018 yılında güncellenebilmiş olup, 4 tanesinin güncelleme süreci devam etmektedir. Bu varlıklar; Bursa ve Cumalıkızık, Efes, Selimiye Camisi ve Külliyesi ve Nemrut Dağıdır.
Yönetim Planı Hazırlama Yetkileri
Bilindiği üzere, kentsel sit alanlarında yönetim planı yapma yetkisi 2016 yılına kadar ilgili belediyelerdeyken, ilgili mevzuatta yapılan değişiklikle bu yetki, tüm sit alanları için Kültür ve Turizm Bakanlığına geçmiştir. Bakanlık, bu yetkiyi, yine mevzuat gereği, ilgili kamu kurum ve kuruluşlarına bir protokol aracılığıyla devredebilmektedir. Yukarıda bahsedilen 4 örnekte (İstanbul, Bursa ve Cumalıkızık, Efes, Selimiye Camisi ve Külliyesi) bu yetki, imzalanan protokoller ile yeniden belediyelere verilmiştir.
İlgili belediyesinin bünyesinde başlatılmış bir çalışma olan Diyarbakır Kalesi ve Hevsel Bahçeleri Kültürel Peyzajı Yönetim Planı süreci de; 2016 yılı sonrası bu yetkinin belediyeye devrine ilişkin bir süreç başlamadığı için şu an Bakanlık yetkisindedir. Diğer yandan, Bakanlık ile Geyre Vakfı arasında imzalanan işbirliği protokolü gereğince Geyre Vakfı tarafından finanse edilen ve Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi tarafından hazırlanan Aphrodisias Yönetim Planı için de Vakıf, üniversite veya ilgili yerel yönetimler ile yeni bir işbirliği oluşturulmamış olup bu planın güncelleme yetkisi de Bakanlık elindedir ve güncelleme çalışmaları henüz başlamamıştır. Bakanlık uzmanlarınca hazırlanan Çatalhöyük Neolitik Yerleşimi ve Ani Arkeolojik Alanı yönetim planları süreçlerine ilişkin de Bakanlık tarafından resmi bir süreç henüz başlatılmamıştır.
Yönetim Planları Neden Güncellenmeli?
Katılımcı yollarla hazırlanmış, alanın miras değerlerinin sürdürülebilir şekilde korunması, kullanılması ve yönetilmesi amacıyla ortak bir vizyon çerçevesinde politikaları belirlemek, koruma sürecinde ilgili paydaşlar arasında işbirliklerini ve iletişimi geliştirmek ve iyi yönetim için mevcut kapasiteleri etkin biçimde kullanmak ve yetersiz olan kapasiteleri güçlendirmek amacıyla hazırlanan yönetim planları statik belgeler değil, özü gereği gelişime ve güncellemeye açık, stratejik politika belgeleridir.
Diğer yandan, Dünya Mirası olma bilinci, varlık için adaylık aşamasında belirlenmiş bu yönetim politikalarının uygulamada dikkate alınmasını, planın uygulama performansının izlenmesini ve gerektiğinde politika ve eylem planlarında güncellemeye gidilmesini gerektirmektedir. Diğer bir deyişle, yönetim planları adaylık için hazırlanan ve uygulanmasına gerek olmayan, rafa kaldırılacak planlar değildir. Adaylık aşamasında, varlığın iyi yönetileceğinin taahhüdü olarak sunulmuşlardır ve bu taahhüdün yerine getirilmesi amacıyla uygulanmaları ve düzenli aralıklarla gözden geçirilerek güncel tutulmaları gerekmektedir. Bu taahhüdün yerine getirilip getirilmediği, yönetim planı ilke ve politikalarının dikkate alınıp alınmadığı, gerektiğinde Dünya Miras Komitesi tarafından da izlenmektedir.
Yönetim Planları ve Alan Yönetimi Ofisleri
Her ne kadar ilgili yönetmelik, “Alan yönetiminin sekretarya hizmetleri yetkili idare tarafından yürütülür. Yetkili idarelerce, alan yönetimi birimlerinin çalışmalarını yürütmek üzere uygun bir yer tahsis edilir. Bu iş için yeterli sayıda personel görevlendirilir ve bütçelerinden yeterli miktarda ödenek ayrılır” (bkz. Madde 14) hükmüne yer verse de; kimi zaman “alan yönetimi ofisi”, kimi zaman “alan başkanlığı”, kimi zaman da “UNESCO ofisi/birimi” olarak adlandırılan bu koordinasyon birimlerinin her örnekte oluşturulduğu söylenemez[6].
Bakanlık’ın asli yürütücü olduğu Afrodisias, Ani ve Çatalhöyük yönetim planı süreçleri ile Nemrut Yönetim Planı örneğinde, Bakanlık ile işbirliğine giden bir yerel yönetim birimi olmamıştır. Dolayısıyla bu varlıklar için yerelde örgütlenmiş alan yönetimi ofisleri yoktur. Bakanlıkça yürütülen çalışmalar, Bakanlık’ın ilgili biriminin koordinasyonunda takip edilmektedir. Bu durum, plan güncelleme süreçlerinin başlatılmasını geciktiren etkenlerden biridir. Diğer önemli etken ise; bu çalışmaların Bakanlık eliyle ve eşzamanlı yürütülmesinin, Bakanlık’ın diğer çalışmalarının yoğunluğu da dikkate alındığında, teknik ve mali açıdan zorlayıcı olmasıdır.
Bakanlık’ın yürütücülüğünde, Kommagene Nemrut Koruma Geliştirme Programı kapsamında ODTÜ tarafından hazırlanan Nemrut Yönetim Planının güncelleme süreçlerinin Bakanlık tarafından başlatılabilmesi, İpekyolu Kalkınma Ajansının bu konuda bir kaynak ayırmasıyla ve planlama sürecinin teknik sorumluluğunun yine ODTÜ tarafından üstlenilmesiyle mümkün olabilmiştir.
Alan Yönetimi Ofisleri Neden Önemli?
Görüleceği üzere, plan güncelleme süreçlerini yürüten veya tamamlayan örnekler (İstanbul’un Tarihi Alanları, Bursa ve Cumalıkızık, Efes, Selimiye Camisi ve Külliyesi), yönetim planı hazırlık süreçlerinin yerel yönetimler koordinasyonunda başlatıldığı ve devam ettiği; bu amaçla bünyelerinde “alan yönetimi ofisleri”ni oluşturmuş örneklerdir. Elbette hem yönetim planı hazırlığı hem de bu amaçla yeni bir örgütlenmeye gidebilmek ve bu örgütlenmeyi sürdürülebilir kılmak, finansal ve teknik bir kapasite gerektirmektedir. Bu konularda desteklenmeye ihtiyaç duyan kurum ve kuruluşlara, yine Dünya Mirası olma bilinci gereği, ilgili diğer paydaşların teknik veya mali destekleri gündeme gelmelidir. ÇEKÜL Akademi de, bu anlamda, uzun yılladır düzenlediği eğitimler vesilesiyle, hem Dünya Miras Listesi adaylıkları hem de alan yönetimi süreçleri konusundaki bilgi ve deneyimlerin paylaşılması yoluyla, yerel yönetimlerin bu konulardaki teknik kapasitelerinin geliştirilmesine ve farkındalıklarının artırılmasına önemli katkı sağlamaktadır.
Özetle; Dünya Miras Listesi adaylık süreçlerinde yerelde bir sahipliğin olması ve bu sahipliğin zaman içinde devam etmesi önemlidir. Bakanlık’ın bu süreçlerde ilgili belediyeler, valilikler, kalkınma ajansları gibi kamu kurum ve kuruluşlarıyla teknik ve mali işbirliklerine gitmesi, bu süreçlerin koordinasyonunun yerelde örgütlenecek alan yönetimi ofislerinin sorumluluğuna bırakılması, hem Dünya Miras Sözleşmesinin ruhuna hem de kültürel mirasların yerinden korunması ve yönetimi ilkesine daha uygundur. Dünya Miras Listesine adaylık hedefi koyan ilgili yerel yönetimlerin bünyelerinde alan yönetimi ofisleri kurmaları koordinasyon sürecini oldukça kolaylaştırmaktadır. Bu ofisler, sürdürülebilir koruma ve yönetimin sağlanması, aynı zamanda Dünya Mirası olma bilincinin yaygınlaştırılması açısından da önemli misyonlar üstlenmektedir. Bunu başarabilen örnekler ise iyi uygulamalar olarak öne çıkmaktadır.
Dipnotlar:
[1] 1985 yılında Dünya Miras Listesine kaydedilen İstanbul’un Tarihi Alanları için yönetim planı hazırlanması, Dünya Miras Komitesinin kararları ile istenmiştir.
[2] Selimiye Camisi ve Külliyesi Dünya Miras Listesine 2011 yılında girmiş olsa da, adaylık dosyası aşamasında taslak olarak sunulan yönetim planının onaması varlık Listeye kaydedildikten 1 yıl sonra gerçekleşmiştir.
[3] Çatalhöyük Neolitik Yerleşimi Dünya Miras Listesine 2012 yılında girmiş olsa da, adaylık dosyası aşamasında sunulan, 2004 yılında Euromed Heritage projesi kapsamında hazırlanan yönetim planının güncellenmesi Dünya Miras Komitesi kararı ile istenmiş, revize edilen yönetim planının onaması varlık Liste’ye kaydedildikten 1 yıl sonra gerçekleşmiştir.
[4] Nemrut Yönetim Planı, Kültür ve Turizm Bakanlığı ile ODTÜ arasında yürütülen Kommagene Nemrut Koruma Geliştirme Programı kapsamında hazırlanmıştır.
[5] Bergama Çok Katmanlı Kültürel Peyzajı Dünya Miras Listesine 2014 yılında girmiş olsa da, adaylık dosyası aşamasında taslak olarak sunulan yönetim planının onaması varlık Liste’ye kaydedildikten 3 yıl sonra gerçekleşmiştir.
[6] Burada her ne kadar Dünya Miras Alanları özelinde bir değerlendirme yapılmış olsa da, Dünya Miras Listesi’ne aday alanlarda yürütülen yönetim planı çalışmalarının koordinasyonu için açılmış alan yönetimi ofisleri de mevcuttur (örn. Arslantepe Höyüğü, Yesemek Taş Ocağı ve Heykel Atölyesi, İzmir Tarihi Liman Kenti)
